İlkçağ İran Uygarlıkları

İran Uygarlıkları

Med İmparatorluğu (Medler)

Medler’in tarihsel kaynaklarda en eski anlatımına Asur Kralı olan III. Şalmaneser döneminde rastlanmaktadır. Medler bu dönemde Babiller ile ittifak kurarak Asurluları yenmişlerdir. İran toprakları üzerinde hüküm süren Medler, M.Ö. 6. yüzyılda Anadolu topraklarından Afganistan’a kadar geniş topraklara hükmetmişlerdir.

İmparatorluk, M.Ö. 550 yılında Büyük Kiros’un büyükbabası Kral Astiages tarafından yenildikten sonra Ahameniş İmparatorluğu ile birlikte hükümdarlığını sürdürmüştür. Fakat Ahameniş İmparatorluğunun M.Ö. 330 yılında Büyük İskender tarafından fethinden sonra Med bölgesi, Makedonyalı komutan Peyton’un emrine bırakılmıştır. Bölgenin kuzeyi ise Ahameniş komutanı olan Atropat’ın emrine bırakılmıştır. Büyük İskender’in ölümünün ardından bölgeni güneyi Selevkos İmparatorluğu topraklarına; kuzeyi ise komutan Atropat yönetiminde bağımsız Atropatena devletine bırakılmıştır. Medler; Azerice Midiya, Farsça Madha isimleri ile de anılmaktadır.

Medler, İran toprakları üzerinde kurdukları otorite ile Pers İmparatorluğunun temellerini atmışlardır. Bu birikim, Pers İmparatoru olan Achaemenid’in büyükbabasının Med Şahı olan Astyages’i öldürerek Pers İmparatorluğunu kurmasına dek sürmüştür. İmparatorluğun kuruluşuna kadar İran toprakları bölge halkı tarafından Mede ya da Mada olarak söylenegelmiştir.

Medlerin son döneminde kral olan Astiyag’ın yeğeni olan Kiros, bir saray darbesi ile ülkeyi ele geçirmiştir. Böylelikle devlet ve siyasal otorite, devletin Güney kısmında yoğunlaşan Pers aristokrasisinin eline geçer. Medler, İran topraklarında yaşadıkları için yaşadıkları şehrin adını yani Medya’nın adını almışlardır. İmparatorluk, tarihçilerin genel düşüncelerine göre Dicle havzasında ve çevresinde kurulduğu için verimli ve üretken bir toplum olarak bilinirler.

Urartulardan sonra kurulan ve Mezopotamya’da bulunan medeniyetlerden biri olan ve Guti kökenli olan Babiller, Aryen kökenli olan Med toplulukları ile birleşerek Asurlulara saldırmışlardır. Bu saldırılar sonucu imparatorluk daha fazla direnememiş ve M.Ö. 625 yılında çökmüştür. Babiller bu zaferden sonra çöküş dönemine girmişlerdir. Fakat yükselen Med İmparatorluğu, Aryen-Pers kökenli olan Akhamenit hükümdarlığına bir geçiş olmuştur.

Heredot’un Altı Med Kabilesi

Ünlü tarihçi Heredot, tarihi kaynak niteliğinde olan eserinde altı adet Med klanından bahseder. Aynı zamanda Heredot, Medlerin gelenek ve giyiniş olarak Perslere olan benzerliklerine defalarca değinmiştir. Ayrıca Medlerin Aryan ırkından oldukları, Atina’ya ilk geldiklerinde Laz-Kolhisliler olduklarını fakat daha sonra adlarını Medler olarak değiştirdiklerine de değinmiştir. Hatta Yunan Mitolojisi’nde Medea, Laz-Kolhis kralı Jason’un karısı ve Argonatların büyücüsü olarak bilinmektedir.

Pers İmparatorluğu (Persler)

M.Ö. 550’de Persler Büyük Kiros önderliğinde birleşerek kuzeydeki Medler‘i yıkmış ve bir devlet haline gelmişlerdir.

Bundan sonra Kiros fetih hareketlerine girişmiştir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri fethedip ülkeyi zengin bir krallık haline getirmiştir. Urartu, Manna devletini, Lidya‘yı ve Krezus’un servetini ele geçirip tüm Anadolu’yu hakimiyeti altında birleştirmiştir. Anadolu’yu ele geçirdikten sonra Babil’e saldırmış ve orayı da fethedip kendini Babil kralı ilan etmiştir. Bundan sonra ise Mısır‘a saldırma hazırlıklarına başlamış, kuzeydoğuyu sağlamlaştırmak için İskit – Saka imparatorluğu ile savaş yapmış ve bu savaşların birinde Kraliçe Tomris‘in ordusuna mağlup olarak hayatını kaybetmiştir.

Yerine oğlu Kambis geçmiştir. Kambis devrinde Mısır fethedilmiş, Kartaca‘ya kadar Pers ordusu ilerlemiş ancak Kartacalıları geçememiştir. Kambis döneminde İranlı kabileler ayaklanmışlardır, bunlar Gomata isimli bir Med rahibinin başını çektiği Mecusilerdir.

Kambis Mısır dönüşü ölmüş, yerine ise ünlü Pers İmparatoru I. Darius geçmiştir. İlk olarak kabile isyanlarını bastırmış ve çeşitli alanlarda devrim niteliğindeki hareketlere girişmiştir. I. Darius da fetih hareketlerine girişmiş, İmparatorluk sınırları doğuda Hindistan’a dayanmıştır.Kafkasya’ya doğru İskitlere karşı da sefer yapmış ama başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Daha sonra batıya yönelip, Trakya, Makedonya ve Ege’ye saldırıp buraları ele geçirmiştir. Bunun üzerine Spartalılar, Darius ve oğlu I. Serhas’e karşı Salamis Deniz Savaşı‘nı yapmışlardır.

Mimari

Pers mimarisinin en güzel örneği, kalıntıları günümüze kadar ulaşan ve Susa’da yer alan Yüz Sütunlu Kraliyet Sarayı’dır. I. Darius yazıtında, bu sarayın Mısırlı, İyonyalı, Babilli, Lidyalı vb. tutsaklar tarafından yapıldığını anlatır. Persler hâkimiyeti altındaki halklardan ilham alsalar da, mimari ve sanatları kendilerine özgüdür.

Yazı, dil ve edebiyat

Persler çivi yazısı kullanmışlardır. Yazıyı daha çok resmi kraliyet yazışmaları için kullanmışlar ve bu yazışmaların çoğunu da Arami dilinde yazmışlardır. Resmi belgeler dışında günümüze ulaşan yazılı edebi eserleri yoktur.​

Bilim

Pers İmparatorluğunda bilim Mezopotamya kadar gelişmemiştir. Takvimleri Babil etkisiyle geliştirilmişti. Dareikos denilen bir para birimi darp etmişlerdir. Herodot’un anlattığına göre, Persler vergi geliri olarak diğer halklardan aldıkları paraları eritip tekrar para olarak basıyorlardı.

Din

Perslerin dininde gökyüzü, su, ateş ve toprağın önemli bir yeri vardı. Ahura Mazda (ya da Hürmüz) adlı tanrıya tapılan Zerdüştlük (veya Mazdaizm) dininin dışında yerel Hint-Avrupa dinleri de vardı. Bu din özellikle Pers soyluları arasında yaygındı. Düalizm ilkesinin belirgin olduğu dinlerden biridir. Eşit iki güç arasındaki savaşa, Hürmüz yani iyilik ve Ehrimen yani kötülük arsındaki savaşa, dayalı bir prensibi vardır.

Yıkılış

Büyük İskender’in Asya seferine çıkmasında Perslerin büyük payı vardır. Pers İmparatorluğu o kadar ilerlemişti ki boğazlarda bile egemenlik kurmuşlar ve bu da oralarda hüküm süren İyon şehir devletlerinin tepkisine neden olmuştu. Bu durum Büyük İskender’in Pers İmparatorluğuna karşı tutum sergilemesine önayak olmuştur.

M.Ö. 334 yılında Persler,  Büyük İskender ile yaptıkları savaşları kaybederek yıkılmışlardır.

Yazar: İrfan KAYGISIZ

Tarih Öğretmeni